Bokelskere.no

Det siste kalendaråret har eg dagleg jobba med digitalisering av Grønlands historiske minnesmerker 1-3 på heimskringla.no, dvs. ei bortimot komplett samling av tekstar og dokument med kommentarar og fotnotar relatert til det norrøne Grønland, samt at eg elles har lese mykje om emnet i tillegg - så då var det kanskje ikkje så rart at eg kasta meg over Tore Kvæven si bok "Når landet mørknar", ein roman som handlar om det norrøne Grønland seint på 1200-talet, då landet var på veg inn ei krisetid. Kvalrossen som gjorde grønlendingane rike er mest ikkje å sjå meir, og handelsskipa frå Noreg og Island uteblir. Folk spør seg om dette er dei siste tider.

I sentrum for forteljinga står den unge Arnar Vilhjalmson. Han drøymer om å sigla mot landa i vest, der det finst både jarn og tømmer. Og han drøymer om den unge kvinna Eir. Og for å realisera draumane må han trossa både sine eigne gudar, hovdingar og lover i landet.

Dei historiske skildringane er så detaljerte og byggjer på så mykje kunnskap at det er beint fram imponerande. Aldri er vel historia til dei norrøne grønlendarane blitt fortald meir inngåande, sjeldan ser ein så mykje presis kunnskap formidla i ein historisk roman. For det andre er det spent opp eit breitt lerret med svært mange personar og dels parallelle handlingar, for det tredje yrar det av skjønnlitterære perler og betraktningar, og overraskande tekniske grep. Forfattaren gir seg god tid gjennom dei 450 sidene. Kort sagt - terningkast 6 og eit must for alle med interesse for norrøn kultur!

For tida les eg Erling Sandmo si bok "Tid for historie" som kom ut for 3-4 år sidan. Ei tankevekkjande bok som gir meg stadig nye perspektiv på korleis me forholder oss til fortida, kvifor me tolkar historia som me gjer, og korleis historieskrivinga har arta seg i forskjellige tidsperiodar - ja, kvifor snakkar me eigentleg om "periodar", og kvar har me det frå at historia "beveger seg framover", og kvifor set me i dag eit så skarpt skilje mellom fortid og notid og framtid, som om det heile går i ein horisontal line frå eit startpunkt til eit endepunkt , medan ein tidlegare har tenkt meir på det som eit "evig hjul"? Men mest av alt, kanskje, det umoglege i å trengja inn i ei tid som har vore fordi me sit så fastlåst i vår eiga tid, våre eigne kunnskapar og haldningar. Mange nyttige persektiv for oss som jobbar med historie til dagleg, på forskjellige nivå, med andre ord. Tilrådast.

Apenes konge - ein klassikar, men nokså forelda Eg veit ikkje om det finst statistikk eller forskning på dette, men eg innbiller meg for det fyrste at bortimot alle born las då eg var gut 1960-1964, og at politikken med å senda ut barneutgåver av dei såkalla klassikarane ikkje berre gav oss næring til tankeflukt av ein annan dimensjon enn barnebøker henlagt til i dag, men også sette oss i direkte kontakt med verdslitteraturen og den vestlege kanon. Romanar av Charles Dickens, R.L. Stevenson, Victor Hugo, Alexandre Dumas – dei var ein del av den felles lesinga. «Oliver Twist», «Den svarte pila», «Frendeløs», «Dei tre musketerane», «Ei verdsomsegling under havet», «Moby Dick»...

Bøkene kom ut i seriar frå Damm og Gyldendal, men også i teikneserieutgåver frå Stabenfeldt eller på nynorsk frå Norsk Barneblads Forlag. Prisane var så låge at me som regel kjøpte bøkene sjølv, av eige lommepengar, korleis det no hadde seg. Du fann velfylte bokhyller på dei fleste guterom. (No snakkar eg kun om gutar, sjølvsagt las jenter like mykje, men det var ei anna verd – det var eit skarpt skilje mellom gutebøker og jentebøker.) I tillegg kom ei rekkje spenningsseriar, med Hardy-gutane i front, Fem-serien (ein av mine favorittar) og så cowboy-bøker då, med Hopalong Cassidy som den einaste eg hugsar i farten – og Tarzan-bøkene. Her gjorde eg mitt livs fyrste skrivetekniske oppdaging, eg oppdaga nemlig at forteljingane var bygd opp slik at anna kvart kapittel handla om kvar sine personar og miljø (som sjølvsagt møttest på eit eller anna tidspunkt), og at kvart kapittel enda med ein cliffhanger, slik at ein måtte lesa neste kapittel for å få med seg framhaldet på cliffhangeren i kapitlet framfor, osv. Hm, tenkte eg, 10-11 år gammal, så det er slik dei gjer det. Ikkje dumt.

Det var bror min som eigde Tarzan-bøkene. Eg las dei alle, men Tarzan var liksom aldri vår mann. Det var noko litt forelda over han, han vart ein vits. "Tarzan i underbuksa".

Jan Erik Vold si bok Kánon/Kannon/Kanón. En krønike om litterær kvalitet er snacks på nattbordet! Kven og kva er vår norske poetiske kánon - og kven og kva er evt. ganske så "kannon", for ikkje å seia kanón? Korte og ikkje minst lesbare og kloke artiklar over eit breitt spekter - listetoppar som Rolf Jacobsen, Olav H. Hauge, vidare Gunvor Hofmo, Arild Nyquist, Cecilie Løveid, Bjørn Aamodt osv. osv. Men også ho som i dag er gløymd og gjort litt narr av, Karen Sofie Hanssen ("hun satt mye på Teaterkafeen", som det vart skrive om henne i ein annan samanheng), og også Harald Heide-Steen jr. som tekstleverandør. JEV har tidlegare gjeve ut fleire større verk om poetar og poesi som iallfall er med på mi hitliste, men eg trur denne boka kjem til å stå sentralt i lang tid framover. Om du vil læra noko om norsk poesihistorie og bli klok på bok er dette definitivt staden å ta fatt.

Heit sidan serien "Horngudens tale" og seinare dei tre Anubis-bøkene har eg vore ein svoren fan av B. Andreas Bull-Hansen. Etter mi meining er han absolutt i klasse med internasjonale namn innan genren fantasy og sci-fi. Boka av året, "Isak", skuffar heller ikkje - tvert om. Det skal noko til å skriva bøker på 400-500 sider og få lesaren til å hengja med - og det er noko Bull-Hansen fint klarar. Som i Anubis-serien er handlinga lagt til Oslo-området etter ein nær katastrofe, i dette tilfellet er mesteparten av Noregs befolkning døde av ein pest i løpet av ei natt eller to, og Isak vaknar opp som det siste mennesket på jorda. Men etter 30 års einsemd skal det visa seg at det er han ikkje. Nokre få menneske dukkar opp - og inne i Oslo og andre stader lever det også menneske. Sivilisasjonen har brote saman, det er ein kamp på liv og død for å overleva.

På kontinentet har eit stammesamfunn av muslimar danna seg. På nett dette punktet bryt Bull-Hansen med det politisk korrekte - men kvifor ikkje? Det er slett ikkje utenkjeleg at noko slikt kan skje, og også ein forfattar og hans lesarar må tillata seg den tanken om kva som kan skje i eit nedbrote Europa dersom fundamentalistiske samfunn av typen IS vinn fram.

Hovudpersonen har ikkje fått namnet sitt utan grunn - eg oppfattar det slik at dette er Isak frå Hamsuns univers, mannen som ryddar seg ein gard og eit liv i audemarka. Det er nett det Isak i denne boka gjer. Frå kaos ryddar han og venen John ein gard sør for Oslo og tek opp kampen mot kalifen i Berlin sine utsendingar då dei ein dag dukkar opp for å avkrevja Isak for skatt.

Som sagt, Bull-Hansen kan dette. Fleire burde få med seg denne boka og den øvrige forfattarskapen hans. Dette er genrelitteratur av stort format.

Tidlegare i år las eg Gert Maak sin murstein "Europa" (som også har gått som tv-serie) i to strekk - rystande lesing. Det siste hundreåret har gått inn som ein einaste samanhengande krigs- og nødstilstand for Europa, frå den russiske revolusjon via første verdskrigen, borgarkriger i Spania og Hellas, vinterkrigen i Finland, nazi-Tyskland - og til slutt borgarkrig i det tidlegare Jugoslavia. Ingen del av verda har forårsaka så mykje elende for seg sjølv og andre som Europa - men heller ikkje så mykje venleik. Og gløym heller ikkje den verdsomspennande krafta som går ut frå paven i Roma.

Men summen av Europa er nedslåande. Eller sagt med andre ord - eit galehus. Gert Maak si bok var ein vekkjar. Patrik Ouředník si bok er kortversjonen av denne galskapen, gjørma av gammalt hatsk arvegods og skrekk-kabinett. Og ved å blanda fakta og observasjonar i ein repeterande rytme som ei slags plate med ein masse hakk i (er ikkje før forbi det eine hakket så kjem det neste og hogger seg fast) gjer Patrik Ouředník dette til ein endå meir skremmande historie.

Kva skal ein kalla dette for - sakprosa, esayistikk? Eg ser på boka som prosalyrikk, i ein stil som Patrik Ouředník har vore åleine om så langt.

Og no brenn asylmottak i Tyskland og Sverige. Det er framleis hakk i plata.

Eg har høyrt på The Beatles kvar dag sidan 1963, pluss minus for feriar og sjukdom. Og det kjem eg truleg til å halda på med til eg døyr. Og når ein lyttar så mykje til ei bestemt gruppe, har ein sjølvsagt lese ein del om dei også. Eg feira 60 årsdagen min i Liverpool, med eit besøk på Beatles-museet og deretter ein Beatles-taxi for fleire timar, rundt omkring på dei forskjellige stadene i byen der Beatles-fans valfarter. Taxisjåføren fortalde at han hadde lese over 60 bøker om The Beatles. Det er langt meir enn eg har. Men nokre har eg lese. No sist Tony Bramwells "Magical Mysery Tour". Bramwell har ikkje skrive boka sjølv, men fortald til ein journalist - og ettersom Bramwell er ein av dei personane som stod tettast på bandet gjennom heile karrieren burde han vita kva han snakkar om. (Ein ven av meg, som er frilansjournalist, møtte nyleg Bramwell på ein pub i England - og tenk at eg kjenner ein som har møtt ein som verkeleg jobba med Fab Four! :)) Uansett - Tony Bramwell si bok kan få ei varm anbefaling.

Eg er derimot litt usikker på kva eg skal meina om Yan Friis si bok "Beatles og jeg". Utstyrsmessig står boka til terningkast seks, og som norsk Beatles-diskografi går den for både terningkast sju og åtte! Men Yan Friis har lite nytt å fortelja som me ikkje alt veit. I lengda vert det også slitsamt med skildring av bortimot kvar låt i den spesielle musikk-journalistikken ein finn i popmagasiner og rockeblekker. Hans eigne opplevingar frå denne tida er heller ikkje særleg interessante. Men for all del - eit kjempebra tiltak frå både forfattar og forlag. Ikkje minst pga. diskografien med bilete av kvar bidige plate, nøyaktig slik det var. Supert!

Men det er framleis Bård Ose si bok "Beatles hele livet" som blir liggjande på (det overfylte) nattbordet mitt.

Eg har lenge tenkt at eg burde lesa noko av D.H. Lawrence, t.d. "Sons and lovers" som eg kjøpte for nokre år sidan i pocketutgåve, men det er ofte slik at ein tanke berre blir med det - med tanken. Så dukka brått Geoff Dyers bok "En ren besettelse - Basketak med D.H. Lawrence" opp her ein dagen. Her er det som skal til, tenkte eg. Og jo - etter å ha lese meg gjennom halve boka er eg endå meir tent på "Sons and lovers". Og det trass i at boka handlar mest om Geoff Dyer på tur, og Geoff Dyer som har store planar om å skriva den ultimate boka om Lawrence, men aldri kjem ordentleg i gong - fordi han er på tur.
Ei utruleg morosam bok, eigentleg - vittig og full av sjølvironi. Og altså litt om D.H. Lawrence også.

I dag logga eg meg inn på Amazon og lasta Karl Ove Knausgård si bok "En tid for alt" ned på Kindlen min. Rett nok på engelsk, og ikkje kan ein kalla det bok heller - for 11 dollar får eg ein tekst på lesebrettet mitt. Som vanleg handla eg inn nokre gode tilbod i same rennet - Sherlock Holmes' samla verk og Arabian Nights for ein 2-3 dollar stykket. Men det er altså tekstar me får, ikkje bøker. På same vis som streaming av musikk på t.d. Spotify utgjer "platesamlinga" di så lenge du abonnerer. Eigentleg ein grei måte å gjera det på, du slepp å fylla opp hyllene med bøker og cd'er som du må gå og turka støv av - men eg lurer på kva det kjem til å gjera med litteraturen - og musikken - i det lange løp. Og dessutan - kjensla av å vera fortapt når ein loggar seg inn på desse nettstadene. Utvalet av e-bøker på Amazon er så enormt at... ja, ordet "enormt" er ikkje eingong forbokstaven.

Bibelutgåva 2011 er kanskje tidenes dyraste omsetjing her til lands - og etter mi meining også den langt beste, iallfall språkleg sett. Med namn som Karl Ove Knausgård og Jon Fosse som hjelpemenn på språksida borgar det for ein litterær kvalitet som godt mogleg ikkje har funne vegen inn i ei bibelutgåve før.

Bibel 2011 er det einaste bokverket som er å få i ei lang rekkje versjonar, frå dongeri-utgåva til kostbare skinnband og søkbar iPad-app. Til 2011-utgåva vart det også gjeve ut ei litterær 3-bands utgåve, dvs. utan den tradisjonelle kapittel- og versinndelinga.

Svært mykje kan seiast om 2011-utgåva, og det blir sagt i boka Bibelen 3.0 av Anders Aschim, professor ved Høgskulen i Volda. Eit must for alle som har gitt seg i kast med 2011-Bibelen. For å sitera frå forordet: "Full av detaljar, nærsynte lesingar av bibelvers, drøftingar av enkeltord, grammatikalske og kulturelle observasjonar, samanlikningar av gamle manuskript, jamføringar med andre omsetjingar av eldre og nyare dato, kuriosa og teologiske kontroversar."

Boka er lettlesen, ja nærast underhaldande. Full av overraskingar og aha-opplevingar, og formidlar ikkje minst ein ny innsikt i Bibelen som det sentrale bokverket for vår vestlege kultur - faktisk meir oppegåande enn nokon gong. For meg har boka gitt ei nykveika leseglede i Bibelens storslagne og mangfaldige univers.

Litt snobbete som eg truleg er, styrer eg som regel langt unna alle bestsellarar og andre litterære motefenomen, i overtyding om at det massane likar truleg er av liten interesse for meg. Så også med fenomenet Karl Ove Knausgård. Eg opna inga bok av han før alle andre hadde slutta å gjera det. Men så las eg første avsnitt av Min kamp 1 - og vart hekta.
No er eg halvveges i Min kamp 5, der eg også er på heimebane i og med at kulissane er Bergen og handlar om eit miljø eg har eit visst kjennskap til.

Det er berre å ta av seg hatten for dette prosjektet. Knausgård har ei eiga evne til å dra lesaren inn i boka, det er som ein sit der og seier "meir, meir" - eg klarar ikkje å leggja desse bøkene frå meg. Eg har heldigvis Min kamp 6 igjen, deretter dei to første bøkene og "Sjelens Amerika", som eg les litt i no.

Men kva kunstar er det Knausgård nyttar seg av? Først og fremst dette at han er personleg, og at skrivinga hans handlar om noko verkeleg - dette er ikkje noko som er oppdikta og kunstig (jo, sikkert noko oppdikta her og der). Stilen er enkel og rett fram, på den same måten som eg i si tid beundra hos ein del amerikanske forfattarar, t.d. Henry Miller. Og det er ein nerve der, ein desperat dirrande nerve som treffer dei fleste. Fritt for litterært jåleri og oppstylta ord. Ja, eg er seld.

For tida les eg profeten Jesaja, som eit ledd i mitt prosjekt å lesa heile Bibelen frå ende til annan, i kronologisk orden. Storverket Bibelen held stand, også i ein digital tidsalder, med ei rekkje (særs gode) nettstader, digitale utgåver (m.a. den norske 2011-utgåva, som eg les no) og eigne databaseprogram til grundigare studiar m.m. Kort sagt, Bibelen er framleis høgst oppegåande, og det er vel ikkje noko anna bokverk som kan måla seg med desse bøkene når det gjeld verknadshistorie - det aller meste av vår vestlege kultur er basert på desse samlingane, eit mylder av historiske skrifter, forteljingar, visdomsbøker og religiøse funderingar skrive over eit langt tidsrom.

2011-utgåva finst både som vanleg Bibel og i ei litterær utgåve, dvs. utan inndeling i vers. Språket er godt ivareteke av litterære hjelpemenn som Jon Fosse og Karl Ove Knausgård (sistnemnde har med eit essay om nett dette i si siste bok, "Sjelens Amerika" - "Hjelpemann på Bibelen").

Men alså Jesaja, skrive i tre omganger av minst tre eller fleire forfattarar for to og eit halvt tusen år sidan. Kva har noko slikt å seia oss i dag? Profetane kritiserte si samtid, dei låg på tvers av det etablerte og la ikkje fingrane mellom når dei gjekk laus på makteliten i samfunnet - dei må ha blitt oppfatta som ganske ville. Og forbausande mykje av kritikken deira ville vore aktuell også i dag, anten det gjeld økonomisk utbytting, miljø eller utanrikspolitikk. Det krevjer ein viss innsats å lesa og setja seg inn i desse eldgamle skriftene, og ein må også forstå å lesa dei i ein viss kronologisk samanheng, men det er definitivt verdt det. Etter ei tid med Bibelen vert det meste anna triviell "tidtrøyte" i samanlikning.

Håkon Mella har skrevet en god bok om det å dyrke sin egen kjøkkenhage. Med få midler og enkle grep kan du få til god dyrking i vinduskarmen, på balkongen eller i hagen. Her får du tips om å komme i gang. Du får også gode tips om å hvordan ta vare på fruktene, plantene og frøene fra årets sesong. Ved siden av sitt arbeid med økologisk dyrking, jobber Håkon Mella som kokk. Han har flere gode tips om hvordan utnytte din kjøkkenhage på kjøkkenbenken. Boken er skrevet for norske forhold.

Tar man turen ut av kjøkkenkroken, ut av kjøkkenhagen og ut i den ville naturen, vil man oppdage vekster i naturens egen spiskammer. Med 50 ville og velsmakende vekster og med over 100 oppskrifter, har Ellen Beate Wollen samlet ideer og tips til hva man kan bruke det man finner i utmark og skog. Kortreist mat kan ikke bli mer kortreist enn det å plukke spiselige planter på stien når man går på tur.

Det beste av alt er at det du har plukket med deg er gratis. Selv om allemannsretten innebærer at man kan ferdes fritt, oppholde seg, raste og høste i utmark og på stier gjennom hele året, er det flere hensyn man skal ta. Man skal vise respekt overfor naturen og ta hensyn til den.

Gjennom kapitler om blomster, urter, tang og tare, sopp, busker og trær, bær og blader, tar hun oss med på en rundtur i fjellet, i skogen og langs strandkanten. Boken er kunnskapsrik. Den er rik på fristelser på hva du kanskje går glipp av hvis du haster forbi en slåpetorn, groblad, bjørk, nesler og villbringebær.

Tonje Bergh har sin utdannelse innen plantevitenskap og grøntanlegg. Hun har flere gode tips om å plante i krukker og potter. Fordelen med å plante i krukker og potter er at du kan flytte dem rundt på terrassen eller i hagen.

Ved å blande flere planter i den samme krukken får man en maksimal utnyttelse av plassen. Hun har flere tips om sammenplanting. Alt i alt er det 20 sammenplantinger med presentasjon av over 50 planter. Med å ha grønnsaker, urter og blomster i samme krukke vil du en få en frodig, fargerik og velduftene blanding.

I en krukke har hun plantet tulipan og stevia. De tidlige blomstrende tulipanene kombineres med stevia som med sitt grønne bladverk holder gjennom hele sommeren. Bladene til stevia er 300 mer søte en vanlig hvitt sukker. I en annen krukke har hun blandet roser, lavendel, oregano, gressløk og basilikum. I blomsterspråket er basilikum forbundet med både ondskap og godhet. Den kan symbolisere både hat og gode ønsker. Symbolverdien er motsetningsfylt.

Alle plantetipsene i boken kan spises. Boken er fin som oppslagsverk. Boken er et ypperlig gavetips til den som ønsker seg en bok om blomster til dyrking og servering.

No når det nærmar seg 8. mars skadar det ikkje å henta inspirasjon frå fortida - ovenikjøpet frå ein mann. Ludvig Holberg (1684-1754) var politisk stokk konservativ, men som så mange stokk konservative tenkte han friare og meir radikale tankar enn dei fleste i samtida. T.d. "Niels Klims forunderlige reise" som har mykje til felles med "Gullivers reiser", skrive av den pessimistiske irske teologen og tory-medlemmet Jonathan Swift. Bitande radikal satire i begge bøker, sprunge ut frå to konservative herremenn. I komedier som "Jeppe på bjerget" eller "Den politiske kannestøper" er satiren meir tvetydig - er det bonden og folket eller adelen og akademikaren som vert hengt ut?

Derimot går Holberg ganske rett på sak i diktet "Zille Hans Datter", som var inspirert av den bergenske lærde kvinnen Cille Gad, som eg har skrive ei bok om og har snakka om på fleire 8. mars-arrangement, også i år.

Her startar Zille friskt opp med å slå fast at

Paa Qvindfolk sætte ingen Priis,
Ja dem saa lidet skatte,
At de før aabne Paradiis
For Hunde og for Katte...

Men, spør ho, kvifor skulle ikkje ei kvinne like godt som ein mann bli både lege, advokat eller astronom:

Jeg tænkte: mon en Ingebor
Ey Doctor kunde være,
Ey rive Plaster af et Saar,
Ey døe methodisk lære?
Mon og en Lisken, Elsebed
En Marthe, Arianke
Ey kunde Uretfærdighed
Forsvare i en Skranke?
Mon og en Qvinde kunde ey
Astronomie studere,
Og os til Maanen bane Vey,
Som - og andre flere?

Eller kvifor kan ikkje ei kvinne styra eit land like godt som ein mann:

Man kunde bruge Qvinder
Om ikke kunde sættes Skat
Af Rentemesterinder?
Om vi ey kunde lære og
At bruge Stats-Intriguer?
Om ogsaa Machiavelli Bog
Ey skreven var for Piger?

"Zille Hans Datter" er ein lang tekst på rim, som altså fører sterke argument i marka for likestilling mellom kvinner og menn - skrive tre hundreår forut for si tid Ein tekst som ikkje fortener å gå i gløymeboka, aller minst nettopp i desse dagar. Finst på nettet, det er berre å leita den opp - og lesa. Og ikkje minst... særs veleigna til sitat.

"Den svarte vikingen" er eit forsøk på å rekonstruera livet til den islandske landåmsmannen Geirmund Heljarskinn (dvs. Geirmund den mørkhuda). Geirmund vart fødd som kongsson, truleg på Avaldsnes i Rogaland, med ei mor som kom frå Sibir, og hadde såleis sterke asiatiske trekk. Han skulle koma til å bli den mektigaste landåmsmannen på Island, med fleire hundre slavar under seg - menn og kvinner som var tekne til fange i Irland og Skottland. Geirmund var ein rik mann - og brutal. Men det finst ingen saga om han, og det verkar som ettertida har prøvd å gløyma han. Forfattaren Bergsveinn Birgisson vil gjerne vita kvifor.

Bokas forfattar og forteljarstemme Bergsveinn Birgisson skriv som ein gud. Det er lenge sidan eg har lese ei bok frå norrøn tid som kan måla seg med denne, då må eg nok tilbake til Helge Ingstad og t.d. "Landet under leidarstjernen", for dette er ei bok som ikkje berre handlar om historie, men som fortel ei historie - mange historiar. Det er også eit smart litterært triks at lesaren følgjer Bergsveinn Birgisson på hans ferder som forskar, som i ein roman. Sjølv for oss som meiner at me har ei viss fartstid når det gjeld norrøn kultur er det mykje nytt å henta frå denne boka. Nytt - og kontroversielt.

Bergsveinn Birgisson er doktor i norrøn filologi, busett i Bergen. "Den svarte vikingen" vart nominert til Brageprisen for beste sakprosa 2013. Birgisson imponerte stort med den dampande erotiske romanen "Svar på brev frå Helga" for eit par år sidan - dette er ein mann som kan kunsten å få lesaren til å hengja med.- dette er ein mann som kan kunsten å få lesaren til å hengja med.

Leser & likar # Etter bok 2 i Den mørke materien var eg klar for ein pause og noko lettare, og dumpa over klassikaren "Emil og detektivene" frå 1928, som no for første gong er kome i uavkorta norsk utgåve. Og for ein sjarmerande lita bok!

Erich Kästner (1899 - 1974) hadde eit langt forfattarskap bak seg då han døydde, men det er denne vesle barneboka som er blitt ståande som den mest kjende. " Emil og detektivene" vekte oppsikt i samtida med den realistiske samtidsskildringa frå bymiljø. Tidlegare var spenningslitteratur for born gjerne lagt til eksotiske eller eventyrlege miljø, noko forfattaren harselerer litt med i forordet til originalutgåva. Boka vart raskt ein enorm suksess, omsett til 60 språk. Filmversjonane lot heller ikkje venta lenge på seg, den første filmen vart laga i 1931. "Emil og detektivene" innleidde ein heilt ny sjanger - detektivbøker for born. Det skulle koma mange sidan! Men dette var den aller første boka som handla om skumle skurkar og born som detektivar i eit realistisk storbymiljø.

Handlinga er enkel nok: Emil tek toget for å besøka bestemora i Berlin, men blir fråstole pengane sine undervegs. I Berlin møter han ein gutegjeng som hjelper han. Og - får dei tak på tjuven, og får Emil pengane tilbake??? Eit STORT spenningsmoment.

"Emil og detektivene" kan godt lesast av vaksne. Språket, framstillinga, miljøet, illustrasjonane - smask. Ei vidunderleg bok, ei perle.

"DEN MØRKE MATERIEN" - EIT FANTASY-STORVERK

I all viraken kring Harry Potter, Narnia og Ringenes herre-filmane vart eit fantasy-storverk liksom litt borte i vrimmelen - eg tenkjer på Philip Pullman sin trilogi "Den mørke materien", som eg trur i lengda vil bli ståande som ein av dei store klassikarene i sjangeren.

"Den mørke materien" (1995-2000) er på alle vis eit fantastisk verk - og djupt originalt. Det består av dei tre bøkene "Det gylne kompasset" (som går føre seg i eit univers som liknar på vårt, på same vis som ein fantasifull teikneserie gjer det), "Den skarpeste kniven" (som går føre seg i vårt eige univers, dog befolka med englar), og endeleg "Ein kikkert av rav" (som vekslar mellom dei to universa). Alle bøkene er omsett til norsk av Torstein Bugge Høverstad, som også står bak dei norske versjonane av Ringenes herre og Harry Potter - og på same vis som med desse bøkene har han også teke grep for å fornorska namn og ord og uttrykk i "Den mørke materien" - og det på eit absolutt like heldig vis som med dei før nemnde verk. "Den mørke materien" kunne ikkje fått ein betre omsetjar! Bøkene er i tillegg gjennomført flott utstyrt, med vignettar for kvart kapittel teikna av forfattaren sjølv.

"Den mørke materien" er som sagt eit djupt originalt verk. Temaet er intet mindre enn arvesynden, i bøkene omtala som Støv. I den første boka, "Det gylne kompasset", møter me Lyra, ei freidig og fantasifull jentunge som bur på eit av kollegiene på universitetet i Oxford, i ein slags sein 1800-tals, underleg verd, i eit paralellunivers til vårt eige. Her er merkelege ting som anbarisk lys, filosofiske instrument, altheometere, sære kyrkjelege komitear, zeppelinarar med daglege avgangar til London, og ei skremmande, men lokkande kvinne ved navn mrs. Coulter - og ein like fryktinngytande onkel, lord Asriel - og gøynarar som blir fråteke ungane sine, som blir utsette for grusomme eksperiment i Lappland. Herfrå går den dramatiske handlinga vidare til Svalbard. Det handlar om flygande heksar, snakkande isbjørnar, tartarar og Nordlys - og ikkje minst om daimonar, som er kvart menneske si sjel. Borna som blir tekne får daimonane sine skorne vekk i ein freistnad på å bli kvitt arvesynden - Støvet.

Trilogien er delvis inspirert av Samuel Taylor Coleridges "The Rime of the Ancient Mariner", og kan sjåast på som ei nyskriving av John Miltons "Det tapte paradis". Framstillinga av Magisteriet gjer at verket ofte blir oppfatta som ein kritikk av ein autoritær kyrkje.

"Den mørke materien" er lansert som ei fantasybok for større born. Nett det stiller eg eit spørsmålsteikn ved. Temaet og også språk og framstilling vil nok vera tungt fordøyeleg for ein gjennomsnittleg 12-åring - eg vil kanskje heller tru at det er eit verk som er berekna på fantasy-fans i alle aldrar, og kanskje mest for vaksne. Stundom går handlinga litt tregt framover, det blir stundevis noko omstendeleg - men det kan berre vera meg som blir litt for utålmodig (eg opplever også "Ringenes herre" som omstendeleg).

Etter den første boka i trilogien er eg blitt hekta. Bok nummer to, "Den skarpeste kniven", er bestilt! På ein skala frå 1- 10 køyrer eg glatt på ein 10'ar. "Den mørke materien" høyrer absolutt til i toppsjiktet innan fantasy-litteratur.

Eit funn for ein leksikon-freak/nerd som meg: "All verdens kunnskap - Leksikon gjennom to tusen år" (Press, 2012). Som dei fleste andre vaks eg opp med eit leksikon i bokhylla heime, eg trur det fanst eit leksikon i ei eller anna form i kvar ein heim på 60-talet - eg likte å sitja og bla i det, las litt her og der, men først og fremst var det den overveldande kjensla av ein (i mine auge) nærast botnlaus kunnskap som fascinerte meg. Men det var først då eg i slutten av tenåra las ei bok om dei franske encyclopedistene at eg for alvor fekk opp augene for leksikonet som ein ordna kunnskapsbase - og at det fanst fleire måtar å ordna kunnskap på, ikkje berre i alfabetisk orden, slik me normalt er vane med.

I det rikt illustrerte verket får me leksikonets historie, med vekt på norske og nordiske leksikon - Salmonsens Konversationsleksikon (1893), Opslagsboken (1922), Norsk Allkunnebok (1948-1966), Arbeidernes Leksikon (1932), Cappelens Leksikon (1939), Familieboka (som kom i ei rekkje utg., siste gongen 1973-1975) og fram til Store Norske Leksikon på 2000-talet. Dei norske leksikona har vore mange - og ei god salsvare.

Sjølvsagt er også store utanlandske leksikon presentert, som det klassiske Encyclopedia Britannica - og historia bak dei. Ikkje minst det store spørsmålet for dei tidlege encyclopedistene: korleis kategorisera og ordna kunnskap? Etter emne? Ja, sjølvsagt! Og ei anna sak - eit viktig poeng var å innlemma kunnskap som frå før ikkje hadde nokon plass i lærdommens rike. Encyclopedistene såg det slik at kunnskapen skulle munna ut i tre hovudgreiner: erindring, imaginasjon og fornuft - samt illustrasjonar. Den alfabetiske orden vart sett på som undergravande, den fører til at kunnskapens rekkjefølge vert vilkårleg og at kunnskapsområda vert blanda saman. Likevel vart det denne måten å ordna kunnskap på som til slutt gjekk av med sigeren. Det er først i våre dagar med systemet med lenker i digitale leksikon / nettleksikon at ein kan nytta seg av referansar på ein måte som grensar opp til den opphavlege tankegangen på 1700-talet.

For meg er boka "All verdens kunnskap" langt på veg ei nostalgisk reise. Eg høyrer til bortimot den siste generasjonen som vaks opp med gedigne oppslagsverk på papir, samstundes som eg er første generasjons brukar av digitale leksikon som t.d. Encarta - ei fantastisk oppleving på slutten av 1990-talet! Men det var noko eige med desse gigantiske bokverka - skal eg bruka berre eitt ord, så må det vera tyngde - tyngde reint fysisk sett, og den tyngda av kunnskap som møter deg, berre ved synet. Lukta av lær, av støv. Kjensla av andakt når du opnar bandet og leitar deg fram til oppslagsordet og sveipar over så mykje annan kunnskap på vegen. Ei kjensle og ei oppleving som er gått tapt i dag.

PS. Og ja - om du lurer, Hakkespettboka er også med!