Bokelskere.no

Så er vi ved denne forteljinga om ”los dos amigos”, dei to vennene, som heldt til i Firenze. Eg var i byen i mars, forresten; heile novella har jo faktisk noko av den store Boccaccio over seg. Rammene for innslaget er at Sancho Panza er skuffa over å høyre soknepresten seie at alle riddarromanar berre er ”necedades y mentiras”, ”tøv og tant,” som mor Aase seier til sin Peer. Så ser presten eit manuskript som tydelegvis verten har, ”Novela del Curioso impertinente”, og så les han høgt for seg sjølv og dei andre. Denne forteljinga i forteljinga blir avbroten éin gong, av don Quijotes kamp mot raudvinssekkene, og når presten er ferdig, kjem don Fernando og Lucinda.

Kva Cervantes vil med historia, er ikkje så godt å seie. Kanskje treng vi eit pusterom før det dramatiske besøket, kanskje treng vi ein parodi på tilsvarande innslag i andre romanar? Nokon kontrast eller parallell til forteljingane til Cardenio og Dorotea kan vel dette neppe vere? Nei, eg veit ikkje.

Det som fyrst og fremst slår meg ved forteljinga, er det kvinnesynet som rådde frå mellomalderen og framover. Rett nok er det slik at ”el hombre sin honra peor es que un muerto” (ein mann utan ære er verre stelt enn ein som er daud), men krava til dygd, som einsidig er retta til det andre kjønnet, er uttrykk for den moralen som har dømt kvinner både før og etter dronning Victorias tid. Kvinna, dette ufullkomne vesenet, skal ha eit godt ry (”la buena fama”), og ein (dvs. menn) skal beundre henne utan å røre ved henne: ”adorarlas y no tocarlas” (som vi har sett, sa Sancho Panza, ein gong han forsnakka seg, at Dulcinea var av det slaget som det òg hadde vorte rørt ved …). Den fullkomne kvinna var ho som var dydig; ”la perfección”, står det, ”consiste en el ser virtuosa”. Ikkje rart at det går som det går med enkelte kvinner i litteraturen, nei …

Når eg les fyrste delen av novella, verkar det som om Lotario har ein plan når han går så hardt ut mot framlegget til Anselmo. Han har absolutt alle dei argumenta som tenkjast kan mot vennen – er dette fordi han vil skaffe seg moralsk alibi, ha ryggen fri for å erobre Camila (eg skriv Camila, for det er dette ho heiter, og uttalen er nøyaktig som det ”norske” Camilla, som Grønvold og Kjær skriv, eit namn som ville ha gitt ein heilt annan uttale i spansk – som i Mallorca,Sevilla m.m.)? Altså at Anselmo er nøydd til å bli overtydd om Lotario ikkje vil vere reiskap – ”instrumento” – for Anselmo, men fullt og fast vil verne om vennen sin? Fyrst trekkjer han fram ryet til Camila, så kjem han med æra til Anselmo og til slutt kronargumentet: Gud har sagt at mann og kvinne skal vere eitt kjøt: ”y serán dos en una carne misma”. Ekteskapet er eit heilagt sakrament, og slikt leikar ein ikkje med!

På den andre sida har forteljaren av novella fullt innblikk i kva alle personane elles tenkjer på, og deler med det oss: Ville han då gjere unntak for Lotario i desse innleiande diskusjonane? Forteljaren seier jo at Lotario er oppriktig lei seg når han til slutt gir etter for oppfordringa frå Anselmo?

I alle høve blir det kraftige forviklingar her, særleg når også tenestejenta Leonela blir med. Dette kan støtte teorien min om innslaget som parodi på andre forteljingar, men det er no likevel nettopp dette intrigemakeriet som har halde liv i store delar av verdslitteraturen også lenge etter Cervantes …

Anselmo var altså ”curioso”, nysgjerrig, og dette vart banen hans. Grønvold og Kjær kallar han for ”dumrian”; eg trur at impertinente har litt andre konnotasjonar enn akkurat ”dum”, men eg stiller meg open for diskusjon. Eg veit at Worren konsulterte spanske ekspertar på 1600-talsspråket då han arbeidde med omsetjinga si, så her skal ein vere varsam med å uttale seg for skråsikkert.

Det er litt rart at innslaget med vinsekkene kjem rett før novella tek slutt. Don Quijote trur at sekkene er gigantes, kjemper, og hogg hovudet av ein av dei. Alkoholmisbruk, altså. No ja; eg merker meg at kvinna ”av natur” (!) skal vere raskare i tankegangen enn mannen både på godt og vondt: ”naturalmente tiene la mujer ingenio presto para el bien y para el mal, más que el varón.” Sancho Panza er på si side så lite snartenkt at han græt fordi Dorotea viser seg ikkje å vere dronning Micomicona likevel. Ja, sikkert er det i alle høve at ”sólo se vence la pasión amorosa con huilla” – berre ved å flykte overvinn ein kjærleikens lidenskap.

Dei som vil, kan no sjå kva redaktøren av den spanske utgåva mi av Don Quijote, Luis Andrés Murillo, seier om dei kapitla som vi har lese til denne sundagen:

Fyrst og fremst fortel han at ”archediscutida es la intercalación” av novella om dei to vennene: Det har altså vore diskutert i det vide og i det breie kvar denne novella kjem frå og kva ho har å gjere i romanen. Cervantes viser forresten seinare til teksta, i bind II, i det si utgåva mi blir kap. III og kap. XL. To tema som Cervantes utviklar i novella, er ”el cuento de los dos amigos” (forteljinga om dei to vennene) og ”la prueba del vaso” (prøva med vinglaset).

Når Anselmo viser til ”el Sabio”, vismannen, og spørsmålet om kvar den standhaftige kvinna er å finne, dreier det seg sjølvsagt om ordtøka i Bibelen, der det heiter: “Den gode kona, kven finn vel henne?” (31.10). Murillo siterer teksta på latin, som jo var Herrens språket på den tida i katolske land: ”Mulierem fortem, quis inveniet?”

Her kjem meir latin; Lotario argumenterer med at gode venner skal prøve vennene sine og gjere rekning på dei, slik ein diktar har sagt, usque ad aras - ”los buenos amigos han de probar a sus amigos y valerse dellos, como djo un poeta, usque ad aras”. No er det ingen poet som seier dette, fortel Murillo, men Plutarkhos i biografien over Perikles (i Livsskildringer med sammenligninger). Det latinske ordet ara tyder “altar”, “tilfluktsstad”. Eg bladde litt i Plutarkhos utan å finne sitatet, men det er heilt sikkert der.

“Las lágrimas de San Pedro” – “Sankt Peters tårar” – er eit religiøst dikt av Luigi Tansillo (1510-1568), ein diktar frå Napoli, som forskjellige diktarar omsette til kastiljansk. Murillo meiner at Cervantes sjølv står for den omsetjinga som står i boka.

Så var det prøva med vinglaset, der Cervantes alluderer til to historier hos Ariosto (i Orlando Furioso), men eg har ikkje tid til å gå inn på dei her og seie korleis Murillo meiner at Cercantes har brukt dei.

At kvinna er eit “animal imperfecto” har Cervantes lånt frå Boccaccios Corbacio, men uttrykket stammar sjølvsagt frå Aristoteles.

Den nye komedien. “una comedia moderna”, som dei tre strofene om kvinna er henta frå, har sjølv ikkje Murillo klart å oppspore, men allusjonen til gullregn i den siste linja – “pluvias de oro” – viser til at Jupiter dryssa gullregn i fanget til Danaë og på den måten gjorde henne gravid (så dei vart foreldra til Perseus).

Heller ikkje forfattaren – “un poeta” – av diktet “Busco en la muerte la vida” (“Eg søkjer etter livet i døden”) er kjend.

Derimot er to sonettar av Petrarca kjelde for sonetten “En el silencio de la noche”, “I den stille natta”. Sjølvsagt kunne eg ha gått i hyllene og funne samlinga med Petrarca opp spora opp dei to dikta, men eg vel å vente til neste gong eg les Don Quijote. Cervantes har forresten brukt teksten i komedien La casa de los celos.

Leonelas utsegn om at han som gir straks, gir to gonger (“el que luego da, da dos veces”) var eit ofte brukt ordtak i mellomalderen: på latin heitte det “Qui cito dat, bis dat.”

Det gleder meg at dagens tekst har referansar til Homer, Apuleius, Juvenal og Seneca, men slikt kan lesaren slå opp sjølv. Men nemne vil eg at i brevet frå Anselmo er det ein referanse (“sepa que yo la perdono” – “ho skal vite at eg tilgir henne”) til Cervantes’ eksemplariske novelle El celoso extremeño frå 1613, dvs. at dette er noko som Cervantes skulle komme til å bruke opp att.

Heilt på slutten står det om “el monasterio donde Camila estaba” og andre omstende rundt dødsfallet til Anselmo, og Murillo synest at Cervantes er uklar i denne delen av forteljinga. Men slaget som Lotario fall i, skal vere slaget ved Ceriñola i 1503, der denne Monsieur de Lautrec var med.

Nå, ja – leseutbyttet ville vel vere om lag det same utan desse kommentarane. Men Murillo arbeider iherdig vidare, og eg skal sjå kva eg kan dele med dykk.

Nok ein roman av Liam O'Flaherty med tilknyting til Påskeopprøret i 1916. Menneske i opprør, med ulike holdningar til vald. Spennande!

Dette - å lese opp att bøkene frå barndommen. å kjenne att gleda, spenninga, skildringane - ja, slikt gjer godt. Og romanen tåler møtet, kanskje denne gongen meir i eit litteraturhistorisk lys. Nasjonsbygging snakkar vi om i Noreg etter 1814. Nasjonsbygging dreiv Cooper med òg. Såkan ein meine kva ein vil om resultatet, på begge sidene av Atlanteren. Men evna til å fengsle lesaren, det hadde no Cooper!

... og etter denne boka orka eg ikkje meir av Harry Potter.

"Noen vers"? Ei av tantene mine, f. i 1916, kunne alle. Og dette lærte ho på folkeskolen (men sjølv kan eg berre dei tre fyrste - burde ta eit krafttak der).

Koplar meg på, slik du gjorde med Don Quijote ...

Av dei aller beste, dette: Roman om perioden 1941-47, mest om Italia, men òg om resten av verda, og aller mest om oss sjølv. I utlandet får ein av og til kjøpt bøker saman med aviser, og ein haustdag i 2002 kosta denne romanne € 4.90 dersom eg kjøpte han då eg likevel skulle ha La Repubblica. Latterleg billeg! Eg hadde før lese boka på norsk, og kasta meg no over henne på italiensk.

Hav av tid
Tiden det tar
À la recherche du temps perdu
Jeg forbanner tidens elv

"The Times They Are A-Changing"

En tid for alt

Morken Andersen, Ørstavik, Proust, Petterson, Dylan, Knausgård

Bestemt og bestemt - men desse her har i alle fall stemt ...

Tja – sei ikkje dét: For ein som er vand med å lese og nyte Richard Herrmanns bøker om Storbritannia, blir Lindqvists kompilasjonar om Spania ganske tørre saker – med unntak av det som eg har registrert under “Sitater fra denne boka”.

Skal vi sjå: Eg vil i alle fall seie at denne boka har hjelpt meg til å få oversyn over epokar i spansk historie der andre framstillingar har vore anten for komprimerte eller for detaljerte. Ein del nytt har eg lært òg, som at daglege, varme bad opphavleg var ein maurisk skikk, og at Gertrude Stein støtta Franco (neppe taktisk klokt av ei som var lesbisk). Korfor Lindqvist vel å slutte når Franco døyr, i staden for å ta med overgangen til borgarleg demokrati og vise dei opne såra som ikkje har grodd etter borgarkrigen, for ikkje å seie dagens økonomiske krise (den svenske boka kom rett nok i 1991, men han kunne vel ha ajourført henne med tanke på utgivinga her vest for Kjølen?), veit eg ikkje. Norske forhold er forresten tekne med både titt og ofte, noko som er fint, så får vi eit nært forhold til stoffet. Då er det rart at ikkje Nordahl Grieg er nemnd i samband med borgarkrigen.

Lindqvist bruker uttrykket “den spanske kysten” (s. 32) om ei tid lenge før Spania var eit omgrep; her kunne han heller ha snakka om kysten av den iberiske halvøya. Vidare heiter det (s. 35) at iberarane i templa åt grekarane kunne “dyrke Diana”, men Diana var ei romersk gudinne, ho, mens grekarane dyrka Artemis. Og vidare: I samband med religiøse festar les vi (s. 270): “Ofte blir det ofret eller ført lam gjennom gatene i forbindelse med en eller annen helgens fødselsdag.” Men bortsett frå i tilfella Jesus og syskenbarnet hans, Johannes, er det ikkje fødsels- men dødsdagen som blir feira (jf. Olsok til minne om St. Olavs død 29. juli 1030) – som “fødselen” deira til det himmelske tilværet, det evige livet. Og når forfattaren seier at øya Cuba er den same som øya Hispaniola (s. 226), lyt han ha blingsa fælt på kartet over Karibia. For avstanden er ganske lang mellom dei to øyane!

Om folkemorda i Amerika seier forfattaren at det “var grusomt, men spanjolene var ikke grusommere enn andre kolonisatorer” (s. 222). Mordarane får dessutan ros for å ha skapt “Europas mest moderne og effektive” administrasjon. Eit bevis for dette er at det aldri braut ut “store uroligheter i koloniene i de nærmere tre hundre årene som Sør-Amerika var spansk” (s. 227). Lindqvist kan meine kva han vil, men litt meir kritisk holdning til sjølve ideen om koloniar ville i alle fall denne lesaren ha sett pris på. Adjektivet effektiv kan jo så absolutt skjule harde realitetar …

Det same gjeld Spania i mellomkrigstida. Vi les at diktatoren Primo de Valera “holdt direkte kontakt med folket og snakket til menneskene på en slik måte at de forsto hva som skjedde og hva som måtte gjøres” (s. 358). Men “hva som skjedde og hva som måtte gjøres” – var ikkje dette diktatorens høgst subjektive vurdering av ein konfliktfylt periode i Spanias historie? Og er alle einige om at “hva som måtte gjøres” var i dei objektive interessene til fleirtalet av folket? Randi Davenport har dessutan gjort meg merksam på at det her er tale om (Miguel) Primo de Rivera (ikkke "Valera"). Synd for Lindqvist!

I kor stor grad han har rett når han seier “Det var bare kommunister, enkelte sosialister, baskiske ekstremister og andre militante minoriteter som grep til vold [mot Franco]. Det var kun de som var politisk aktive, for eksempel engasjerte sosialister, som i det hele tatt hadde noen problemer med myndighetene. Den store majoriteten av spanjoler gjorde det samme i Franco-tiden som de hadde gjort til alle tider og under alle regimer: De forsøkte å leve som vanlig, og de fleste lyktes svært godt med det.” (s. 408), kan det vere delte meiningar om. Og kanskje var det ikkje så lett å praktisere menneskerettar som å vere politisk aktiv når slikt var straffbart?

Omsetjaren, Hege Frydenlund, skriv jo – jo, i staden for jo – desto. Boka har dessutan forma Manilla (s. 223) i staden for Manila. Éin stad (s. 250) ville eg ha brukt “ulovlige” i staden for “illegale”. Litt rot i teiknsetjinga er det òg; om dette er hennes eller Lindqvists feil, er ikkje så lett å seie.

Alt i alt har boka altså ei rekkje feil som eg har sett utan å konsultere oppslagsverk. Kva ho då måtte romme av andre bristar, er ikkje så lett å seie. Ein del formuleringar synest eg, som sagt, rett og slett verkar lite nyanserte.

Som historiebok er ikkje boka gangbar. Som ei populærvitskapleg innføring kan ho så absolutt brukast!